Y Waun

Roedd angen technegau newydd i adeiladu dyfrbont 220 metr o hyd/710 troedfedd o hyd a 21 metr/70 troedfedd uwchben yr afon. Mae deg bwa carreg yn cario platiau haearn i ffurfio gwely’r gamlas. Roedd ochrau’r cafn yn wreiddiol wedi’i wneud yn wrth-ddŵr gyda bric wedi’i ffwrndanio ar dymheredd uchel a mortar gyda wyneb cerrig, ond gosodwyd platiau haearn ochr yn 1869.

Daeth arlunwyr yma i baentio beth oedd yn cael ei ystyried i fod yn nodwedd ramantus. Yn 1799, cyn i’r ddyfrbont gael ei chwblhau, paentiodd Richard Colt Hoare yr olygfa ac ysgrifennodd ei fod wedi ‘stopio i edmygu ar yr olygfa o ddyfrbont nobl sy’n cael ei ffurfio ar draws y dyffryn’. Mae’r darlun yn dangos tŷ peiriannydd hefyd, Telford Lodge, sydd nawr yn cael ei alw’n Min y Waen, yn y cefndir. Paentiodd Samuel Lacey yr olygfa’n edrych tuag at y Waun yn 1820, yn ogystal â Henry Gastineau o’r ongl arall yn 1834, sy’n dangos y ddyfrbont gain yn croesi Afon Ceiriog, rhai blynyddoedd cyn i draphont y rheilffordd gael ei hadeiladu.

Mae’r ddyfrbont yn nodi’r ffin rhwng Cymru a Lloegr ac yn dilyn hen gwrs yr afon, a welir fel pant isel.

Gallai’r gamlas fod wedi cael ei chloddio mewn toriad, ond fe wrthododd Richard Myddelton yng Nghastell y Waun i ganiatáu i’r gamlas dorri ar draws ei fynediad i dref y Waun, er ei fod yn gefnogwr brwd o’r prosiect.

‘Torri a gorchuddio’ oedd y dull dewisol ar gyfer ei adeiladu. Agorwyd y ddaear ar wahanol hyd fel bod y gwaith brics yn gallu cael ei wneud yn berffaith, ac yna diogelwyd y bwa gyda cherrig rhydd a gwastraff a gloddiwyd. Seliwyd y gwaith brics gyda chlai i gadw’r twnnel yn sych.

Yn 1822, ailadeiladwyd y llwybr tynnu cantilifer, gan ei gefnogi gyda bwâu bric, sy’n caniatáu i’r dŵr lifo oddi tano a lleihau’r llusgiad ar y cychod. Roedd yn ymgorffori canllaw haearn, gyda’r rheilen yn troi i mewn i’r tir, fel nad oedd yn mynd yn sownd yn y llusgraff.

O flaen y twnnel mae basn y gamlas gyda’i siâp diemwnt, lle gall cychod aros os oes angen, i fynd i mewn i’r twnnel. Y fasn oedd pen taith y gamlas o loc Frankton i Ddyfrbont y Waun pan agorwyd yn 1801.

Cynigiwyd cyfleusterau porthdal yma, gyda threfniant pwli i helpu gyda thynnu nwyddau i fyny i’r ffordd uwchben y gamlas. Roedd pont bwyso a chaban gweithwyr y gamlas wedi’u lleoli ger y fasn yn yr 1800au.

Adeiladwyd Castell y Waun yn 1295 fel rhan o ymgyrch Brenin Edward I i reoli Cymru, a oedd wedi’i leoli’n strategol ar fynedfa Dyffryn Ceiriog. Yr unig ran canoloesol sy’n weddill o’r castell yw’r prif fynedfa ar y blaen, sy’n cynnwys Tŵr Adam, lle gallwch weld y warchodfa gyda’r dwnsiwn oddi tani.

Roedd Syr Thomas Myddelton I yn ddyn busnes llwyddiannus, ac yn un o’r buddsoddwyr cyntaf yng Nghwmni Dwyrain India, a oedd yn masnachu cotwm, sidan sbeisys, te a nwyddau eraill.

Cynhaliwyd gwaith adfer sylweddol ar y castell gan Syr Thomas Myddelton II yng nghanol yr 1600au ar ôl difrod sylweddol yn ystod Rhyfel Cartref Lloegr.

O 1911 ymlaen, cafodd y castell ei roi ar brydles i Thomas Scott-Ellis, Wythfed Arglwydd Howard o Walden, milwr ac artist, bardd a dramodydd, pencampwr Olympaidd, canoloeswr ac arloeswr. Ymysg y gwesteion enwog sydd wedi arwyddo llyfr ymwelwyr mae Brenin Siôr V a’r Frenhines Mary, yr awdurdon Rudyard Kipling a George Bernard Shaw, a’r artist Augustus John, a ganfu ei westeiwr yn eistedd mewn cadair wedi’i wisgo mewn arfwisg lawn!

Prynodd Yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol y castell yn 1978 ac fe barhaodd teulu’r Myddelton i fyw mewn rhandy preifat nes 2004, pan symudon nhw i dŷ ar ystâd y castell.

Adeiladwyd Teras Yr Hand yn yr 1820au, rhes o saith eiddo’n debyg i elusendai, gyda mynediad ffenestri wedi’u bordio er mwyn osgoi’r dreth ffenestr.

Roedd Charlotte yn gyfrifol hefyd am adeiladu Ysgol y Waun i Fechgyn ac Ysgol y Waun i Ferched, a oedd yn addysgu’r teuluoedd tlotaf, yn unol ag addysg yr Eglwys Anglicanaidd.

Roedd yr Ysgol i Fechgyn drws nesaf i Westy’r Hand, ac yn wreiddiol roedd lle i 100 o fechgyn, ond cafodd ei ymestyn yn 1857 i letya 123 o ddisgyblion. Gwnaed taliadau bach gan nifer o rieni tuag at gyflog yr ysgolfeistr. Yn ddiweddarach daeth yn bencadlys i’r Lleng Brydeinig Frenhinol, ac fe’i rhoddwyd iddynt yn 1964 gan deulu’r Myddelton.

Adeiladwyd yr Ysgol i Ferched yn 1843, ac fe’i dyluniwyd gan Augustus Pugin yn y dull Gothig, a’r gost oedd £450. Adeiladwyd estyniad arni yn 1874 ac eto yn 1905, pan fe’i defnyddiwyd ar gyfer dosbarthiadau addysg i oedolion, gan gynnwys dosbarthiadau nos cloddio. Daeth yr ysgol yn warws dodrefn yn 1970.

Cafodd yr eglwys ei hymestyn gyda chorff eglwys ychwanegol yn 1519. Er y cafodd ei addasu a’i hatgyweirio sawl gwaith, fe gadwodd llawer o’i chymeriad canoloesol gyda thoeau wedi’u cerfio’n fanwl. Mae cerfluniau pwysig yno, gan gynnwys rhai i’r teulu Myddelton. Yn y gorffennol, arweiniodd gystadleuaeth rhwng teulu’r Myddelton o Gastell y Waun a theulu’r Trefor o Neuadd Brynkinalt gerllaw at anghydfod ac achos llys ynglŷn â pha deulu oedd yn cael eistedd yn yr eglwys yn yr 1620au!

Roedd cloch cyrffyw yn cael ei chanu gyda’r nos yn ystod cyfnod y Normaniaid nes yr 1880au. Mae’n debyg bod y gloch mewn clochdy allanol unigol cyn i’r tŵr gael ei adeiladu yn 1475. Mae cofnodion yn dangos bos tair cloch yn y tŵr yn 1650, ond erbyn 1814 roedd chwe chloch, a chawsant eu hail-lunio a’u hadleoli yn y flwyddyn honno.

Roedd y clochyddion yn cael eu talu â chwrw weithiau, fel y cafodd ei gofnodi yn 1688 yng nghyfrifon warden yr Eglwys, a pharhaodd taliadau o’r fath nes tua 1820. Roedd canu’r ‘cloch cawl’ ar ddiwedd y gwasanaeth yn hysbysu’r sawl oedd adref i baratoi i weini swper! Mae clochyddion brwdfrydig yn parhau gyda’r traddodiad o alw ffyddloniaid i’r eglwys a nodi dathliadau lleol a chenedlaethol.