Safle Treftadaeth y Byd Dyfrbont a Chamlas Pontcysyllte

Mae Rhaeadr y Bedol yn gored ar siâp J ac mae ychydig dros 1 metr o uchder a 140m o hyd. Fe’i hadeiladwyd allan o garreg gan wneud defnydd dyfeisgar o ymyl haearn bwrw yn ddiweddarach ar ôl i ran o’r gored ddymchwel yn ystod llifogydd yng ngaeaf 1820/21.

Fe allai Eglwys Sant Tysilio fod yn dyddio’n ôl i 1180, ond mae’r rhan fwyaf o’r adeilad presennol yn dyddio o’r 1400au. Mae’n un o sawl eglwys yng Nghymru a enwyd ar ôl Tysilio, sant o’r 7fed ganrif a oedd yn hanu o Bowys.

Roedd y Bont Gadwyn, a adeiladwyd gan Exuperius Pickering yn 1817, yn cael ei chefnogi gan chwe philer derw a chafodd ei chryfhau wedyn gan ddeuddeg o gadwyni haearn bwrw. Mae’n bosibl fod y cynllun wedi dylanwadu ar y prosiectau oedd ar y gweill gan Telford, yn enwedig pontydd crog Conwy a Menai a gwblhawyd ganddo naw mlynedd yn ddiweddarach.

Adeiladwyd y Chain Bridge Hotel yn wreiddiol ar gyfer gweithwyr Pickering, ond wrth i’r bont ddod yn boblogaidd gydag ymwelwyr codwyd adeilad mwy deniadol yn ei le, fe’i adeiladwyd pan agorodd Gorsaf Reilffordd Berwyn. Bellach, gallai ymwelwyr gyrraedd yma’n hawdd ar y rheilffordd a manteisio ar atyniadau newydd i ymwelwyr fel y teithiau mewn cwch gyda’r ceffylau’n llusgo’r cwch ar hyd y gamlas.

Fe adeiladwyd Gwaith Slabiau a Llechi Pentrefelin yn y 1840au i brosesu llechi o’r chwareli ger Bwlch yr Oernant. Roedd y llechi yn cael eu hollti yn gerrig llorio, palmentydd, cerrig beddi, a hyd yn oed byrddau biliards a byrddau ar gyfer llawdriniaethau.

Mae gan Ddyfrbont Eglwyseg un bwa mawr dros Afon Eglwyseg, ac un arall ar gyfer y cwrs dŵr i gludo’r dŵr o Felin Pentre, yr hen felin ŷd ar gyfer Abaty Glyn y Groes. Fe’i hadeiladwyd gyda deunyddiau traddodiadol i greu’r gwaith carreg a’r clai i greu leinin i ddal dŵr y gamlas.

Pan oedd Mr Newbery o’r Royal Hotel yn rhedeg gwasanaeth cwch pleser o Lanfa Llangollen hyd at y Bont Gadwyn yn 1881, mae’n debyg mai dyma’r gwasanaeth cwch pleser cyntaf ar gamlas ym Mhrydain. Yn 1884, fe brynodd Capten Samuel Jones, a aned yn Llangollen, hen gwch ‘The Pioneer’ a chychwyn busnes yn cynnal teithiau dyddiol at y Bont Gadwyn a Rhaeadr y Bedol.

Disgrifiodd Capten Jones y daith o Raeadr y Bedol fel ‘taith drwy fawredd naturiol heb ei ail’ ac erbyn 1890 roedd wedi cynyddu ei fflyd i chwech o gychod pleser, gyda’r un fwyaf yn dal 200 o deithwyr, er mwyn bodloni’r galw cynyddol.

Yn anarferol i gamlas roedd llif y dŵr yng Nghamlas Llangollen yn ddigon i yrru Melin Wlanen Dyfrdwy Uchaf. Ar hyd y gamlas mae’r Sun Inn a gafodd ei henwi am ei bod yn gwerthu cwrw o’r Sun Brewery, y bragdy fu’n gweithredu hiraf yn Llangollen. Yn union o dan y Sun Inn roedd glanfa ar y gamlas lle roedd calchfaen yn cael ei gludo o Chwarel Trefor ar hyd tramffordd ac inclein.

Mae Bryn Howel yn dŷ trawiadol a adeiladwyd yn 1896 ar gyfer James Coster Edwards, mab J. C. Edwards Senior, perchennog y gwaith mawr a gynhyrchai frics, teils a therracotta. Cafodd y tŷ ei droi yn westy yn y 1960au. Ymhlith y gwesteion a fu’n aros yma roedd Pavarotti a hynny ar ymweliad ag Eisteddfod Ryngwladol Llangollen yn 1995.

Fe ddatblygodd William Jessop a Thomas Telford y dyluniad ar gyfer dyfrbont gyda phileri carreg yn cynnal cafn o haearn bwrw. Yn sicr dyma’r ddyfrbont uchaf a gynlluniwyd yn y cyfnod hwn a hefyd dyma’r prosiect cyntaf yn Ewrop i ddefnyddio haearn bwrw ar raddfa mor fawr.

Caiff y ddyfrbont hon ei chynnal gan 18 o bileri tywodfaen tenau a gloddiwyd o Gefn Mawr tra darparodd William Hazledine yr haearn bwrw o’i ffowndrïau yng Nghefn Mawr a’r Amwythig.

Scotch Hall oedd enw Telford Inn pan gafodd ei adeiladu yn niwedd y 1790au ac mae’n nodweddiadol o waith Thomas Telford fel pensaer, gan fod yma do talcennog a bondo yn dod drosodd. Cafodd ei adeiladu ar gyfer Matthew Davidson, y peiriannydd goruchwylio preswyl ar gyfer y ddyfrbont. Fe syrthiodd Davidson mewn cariad gyda Chymru a phriododd Gymraes ond symudodd yn ôl i’r Alban i weithio ar Gamlas Celyddon gan weithio gyda Telford eto unwaith yr oedd y ddyfrbont wedi ei chwblhau.

Adeiladwyd Capel Methodistaidd Bryn Seion yn 1902 yn lle capel hŷn a oedd wedi ei leoli’n nes at Afon Dyfrdwy. Fe gaeodd y capel yn 1993 a chafodd ei droi’n siop hen bethau. Cafodd ei werthu eto a’i adfer ac agorodd fel ystafell de yn 2018.

Dyfrbont y Waun oedd y ddyfrbont fordwyol dalaf yn y byd pan agorodd yn 1801. Roedd angen technegau newydd i adeiladu dyfrbont 220 metr/710 troedfedd o hyd a 21 metr/70 troedfedd uwchben yr afon. Mae deg bwa carreg gwag yn dal platiau haearn i ffurfio gwely’r gamlas. Yn wreiddiol roedd ochrau’r cafn yn dal dŵr gyda brics a morter wedi eu paratoi ar wres uchel a charreg ar yr wyneb, ond gosodwyd y platiau ochr haearn yn 1869.

Yn sefyll uwchben y ddyfrbont mae Traphont y Waun sy’n cludo’r rheilffordd o Riwabon i Gaer dros Afon Ceiriog. Wedi ei gwblhau yn 1848 y rheilffordd hon fyddai yn y pen draw yn chwarae rhan yn nhranc y gamlas fel llwybr cludiant ar gyfer nwyddau.

Twnnel y Waun oedd un o’r twneli camlas cyntaf ym Mhrydain i gael ei adeiladu gyda llwybr tynnu. Y twnnel yw’r hiraf ar y gamlas ac mae’n 421 metr neu 460 llath ac fe gymrodd saith mlynedd i’w adeiladu. Mae mynedfa’r twnnel carreg wedi ei ledu ychydig sy’n ei gwneud yn haws i gychod fynd i mewn tra bod y ffaith ei fod yn syth yn golygu ei bod yn haws gweld cychod yn dod o’r cyfeiriad arall.