Cefn Mawr

Bu farw Mostyn-Owen mewn dyled enfawr yn 1795. Fe barhaodd ei fab o’r un enw weithgarwch rhagweithiol ei dad gyda’r gamlas i geisio talu ei ddyledion. Erbyn hynny, roedd diwydiant yn datblygu yn yr ardal. Roedd glofeydd yn cael eu cloddio a rhoddodd William Hazledine dir ar les ar gyfer ei ffowndri, lle roedd yn cyflenwi gwaeth haearn ar gyfer Dyfrbont Pontcysyllte. Gwerthwyd Plas Kynaston yn ei gyfanrwydd rhwng 1813 ac 1819.

Roedd camlas cangen Plas Kynaston yn caniatáu mynediad rhwydd at nwyddau i, ac o’r dref, heibio’r ffowndri i Fasn Trefor, ac erbyn yr 1870au, roedd gan yr ystâd bwll glo, ffatri gemegol a chrochendy.

Ar ôl yr Ail Ryfel Byd, defnyddiwyd Plas Kynaston fel ysgol a llyfrgell hyhoeddus nes adeiladwyd llyfrgell newydd drws nesaf yn yr 1970au. Cafodd y neuadd wag ei bordio ar ôl rhai blynyddoedd ac fe’i rhoddwyd ar y Gofrestr Adeiladau mewn Perygl. Yn ffodus iawn, cafodd ei hadfer a’i thrawsnewid i fod yn fflatiau.

Agorodd Rheilffordd Ffrwd Rhiwabon yn 1805, a chafodd ei hadeiladu’n glyfar wrth iddi ostwng yn gyson gyda llethr o tua 1 mewn 100, a oedd yn berffaith ar gyfer y ceffylau i dynnu’r un nifer o wagen â llwythau trwm i lawr i Fasn Trefor ag oedd o wagenni gwag i fyny o’r cei.

Stryd Craen a Stryd y Ffynnon oedd prif ardaloedd siopa’r dref, gyda llwyth o roseriaid, siopau nwyddau a siopau eraill yn cyflenwi holl anghenion y dref a’r pentrefi cyfagos.

Un o’r adeiladau mwyaf mawreddog â manylion cain yw’r Maypole yn Rhif 5. Roedd Maypole yn gadwyn o siopau menyn a margarîn a ddechreuodd yn Birmingham ar ddiwedd yr 1800au, gan dyfu i 889 cangen erbyn 1918. Adferodd arbenigwyr lleol y ffasgia haearn bwrw, arwyddion a’r fynedfa fosaig brydferth yn 2010.

I’w weld gyferbyn mae Craig Roberts, siop gig draddodiadol, sydd prin wedi newid ers yr 1880au. Mae pedwar mosaig yn dyddio’n ôl i ddiwedd yr 1880au, sydd wedi’u gwneud o deils a gynhyrchwyd yn hen waith teils J.C. Edwards yn Rhiwabon; un o hwrdd, un o fochyn, a dau yn darlunio teirw.

Erbyn 1944, cafodd ei ail enwi yn Sinema’r Bobl, ond fe gaeodd ei drysau yn yr 1950au, ac fe’i defnyddiwyd ar gyfer cyngherddau a pherfformiadau eraill unwaith eto. Mae’r Neuadd nawr yn cael ei rhedeg gan Gyngor Cymuned Cefn.

I gefn Neuadd George Edwards mae Amgueddfa Cefn Mawr, sy’n cael ei rhedeg gan grŵp o wirfoddolwyr brwdfrydig ac ymroddgar. Fe’i hagorwyd yn 2014 i ddathlu hanes a phobl Cefn Mawr a chymunedau cyfagos Trefor, Acrefair, Pen y Bryn, Froncysyllte, Rhosymedre a Newbridge.

Mae’r Amgueddfa’n gartref i ystod eang o wrthrychau, lluniau a dogfennau sydd wedi cael eu benthyg neu eu rhoi gan bobl leol, ac mae hi wedi’i rhannu i themâu amrywiol megis y gamlas, yr Afon Dyfrdwy, bywyd pentref, diwydiant, cludiant, chwaraeon, eglwysi a chapeli, ysgolion, celf a cherddoriaeth.

Dau wrthrych poblogaidd yw’r cwrwgl a ddefnyddiwyd ar gyfer pysgota am eog ar yr afon, a nyt a bollt o Ddyfrbont Pontcysyllte.

Mae’r Amgueddfa ar agor ar foreau Llun, Mercher a Gwener.

Roedd angen adeilad mwy arnynt, a phenodwyd y pensaer a’r adeiladwr Robert Jones o Belle Vue, Newbridge. Fe gynlluniodd Gapel enfawr Bedyddwyr Saesneg Ebeneser o dywodfaen, yn y dull Gothig, gyda blaenlun talcen dwbl uchel iawn.

Agorwyd y capel yn 1873 a penodwyd gweinidog newydd. Cyn hynny, roedden nhw’n rhannu gweinidog Tabernacl y Bedyddwyr Cymraeg, a oedd ar Stryd y Ffynnon hefyd.

Roedd safon foesol uchel yn ddisgwyliedig o’r gynulleidfa, ac yn 1888 dosbarthwyd rheolau ychwanegol. Roedd aelodau a oedd yn cael eu dal mewn tai tafarn yn cael eu disgyblu, ynghyd ag unrhyw un oedd yn cael eu dal yn mynd i’r theatr neu wylio pêl-droed, yn groes i ddatblygiad bywyd ysbrydol.

Adeiladwyd estyniad ar y capel yn 1899, gan adlewyrchu’r twf yn nifer y Bedyddwyr a oedd yn addoli yn yr ardal. Gosodwyd un o’r cerrig i nodi’r achlysur gan Mrs Jones, gweddw’r pensaer gwreiddiol. Yn 1903, tynnodd 32 aelod yn ôl o’r eglwys oherwydd eu bod yn anghytuno gyda threfniadau offerynnol’ a ffurfion nhw gapel newydd Bedyddwyr Bethel. Serch hynny, gyda niferoedd dirywiol yn mynd i’r capel, buodd iddo gau ar ddiwedd yr 1900au.

Cynhaliwyd gwaith ailwampio sylweddol yn yr adeilad yn 2008, a chafodd ei drawsnewid yn ganolfan fusnes gyda chaffi, galeri, stiwdio a swyddfeydd. Un o nodweddion mwyaf amlwg y gwaith moderneiddio hwn oedd estyniad i flaen y capel, gyda rhan wydr yn wynebu Sgwâr Cefn. Yn ogystal â’r ffenestri lliw gwreiddiol, roedd yr adeilad ar ei newydd wedd yn cynnwys ffenestri lliw newydd.

Yn anffodus, bu rhaid i’r adeilad gau yn 2013, ond mae’r gymuned leol yn gobeithio gweld Capel Ebenezer yn agor ei ddrysau unwaith eto.

Mae sawl tŷ yng Nghefn Mawr yn elwa o’r llethr serth, ac yn cynnwys mwy o loriau i gefn yr eiddo. Mae 110 Stryd Fawr yn ymddangos i fod yn eiddo unllawr, ond mewn gwirionedd mae’n adeilad deulawr.

Cafodd sawl un o’r bythynnod ‘un i fyny un i lawr’ eu hadeiladu gan gyflogwyr ar gyfer eu gweithwyr medrus. Mae gan 118 ac 120 Stryd Fawr gerrig dyddio sy’n dangos llythrennau enw. Adeiladwyd 88 Stryd Fawr ar gyfer perchennog y chwarel, ond fe newidiodd i fod y Grosvernor Arms yn ddiweddarach, un o’r nifer o dafarndai yn y pentref.

Erbyn 1911, roedd y mwyafrif o bobl yng Nghefn Mawr yn gweithio fel glowyr neu waith yn ymwneud â chlai yn hytrach na chwarela cerrig. Un oedd yn gweithio yn y chwarel gerrig oedd Edward Wright, a gafodd ei ddisgrifio fel cloddiwr, yr hen air ar gyfer gweithiwr mewn chwarel gerrig. Cafodd ef a’i wraig, Elizabeth, eu geni yng Nghefn Mawr. Yn 1901 roedd yn byw gyda’i ddwy ferch a’i ddau fab yn 120 Stryd Fawr. Erbyn 1911, fe symudodd o a’i deulu i Deras bric coch Lloyd yn bellach i fyny’r Stryd Fawr. Roedd ei ddwy ferch yn gweithio erbyn hynny, Barbara fel athrawes ac Edith Maud fel morwyn. Roedd ei fab hynaf, Dan, yn 15 oed ac yn gweithio fel labrwr yn y maes gwneud brics, a’i fab arall, Lawrence dal yn yr ysgol. Mewn ffotograff teuluol a gymerwyd ar ddechrau’r Rhyfel Byd Cyntaf, gwelir Dan yn eistedd yn falch mewn iwnifform milwrol, ond yn drist iawn cafodd ei ladd yn Ffrainc yn 1918.