Froncysyllte

Roedd yr ardal wastad yr ochr bellaf i’r tro yn lanfa, a ddefnyddiwyd i ddadlwytho calchfaen o Froncysyllte.

Sefydlwyd gwaith briciau Pen-y-bont ym 1865, gan wneud defnydd o bwll clai sylweddol ar y safle gyda’i liw ‘coch Rhiwabon’ trawiadol. Roedd tramffordd yn rhedeg o’r gwaith at lanfa ar yr ardal wastad yr ochr bellaf i’r tro yn y gamlas. Erbyn 1881 roedd hyn wedi ei ddisodli gan gangen lled safonol o’r gwaith at Reilffordd y Great Western.

James Coster Edwards ddatblygodd y gwaith, a chynhyrchai ystod eang o friciau, teils to a theils crib, a chyrn simdde o ansawdd uchel. Ond daeth yn adnabyddus oherwydd iddo wneud defnydd arloesol a helaeth o’r briciau terracotta coch i addurno nifer o adeiladau. Mae hyd yn oed prif swyddfa Pen-y-bont yn arddangos harddwch y gwaith roedd y cwmni’n ei gynhyrchu. Gwerthwyd y gwaith ym 1956 ac fe’i caewyd ym 1960.

Er bod cloddio wedi digwydd ar raddfa fechan yn ardal Froncysyllte ers y 1500oedd, oherwydd bod y gamlas wedi cyrraedd Froncysyllte, cafwyd ffordd rad, effeithiol o gludo’r calchfaen a’r cynnyrch calch i farchnadoedd newydd.

Adeiladwyd yr odynau calch llai yng ngorllewin Froncysyllte ar ddechrau’r 1800oedd. Y gweithiwr haearn mawr, William Hazeldine oedd yn berchen arnynt ac fe’u cysylltwyd gan ffordd dramiau serth gyda Chwarel Pisga. Mae dau odyn isel, gyda dau fwa’n wynebu’r gamlas, ac mae’n debyg iddynt gael eu hadeiladu fel un uned. Roedd glanfa yma hefyd i lwytho’r calch ar y cychod. Fe’u gelwid yn odynau calch Biddulph ym 1822 pan ddaeth Thomas Telford i wella’r ffordd o Lundain i Gaergybi oedd yn mynd trwy’r pentre.

Ar fap y degwm 1843, dangosir fod yr odynau’n gweithio, ond roedden nhw’n segur erbyn 1899.

Y wal garreg uchel ac amlwg gyda chwe bwa’n codi uwchben y gamlas, yw odynau calch dwyrain Froncysyllte a adeiladwyd ar ddiwedd y 1800oedd. Daeth y calchfaen ar gyfer yr odynau hyn o Chwarel Pen-y-graig uwchben y pentref ar hyd cyfres o dramffyrdd gyda cheffylau/mulod yn tynnu.

Mae adfeilion yr odynau calch a welir heddiw yn gyferbyniad llwyr i’r hyn y byddech wedi ei weld gan mlynedd yn ôl.

Doedd bywyd ddim yn hawdd i losgwr calch, fel Joseph Edwards oedd yn byw gerllaw. Mae’n debyg y byddai wedi gweithio shifft 12 awr mewn amodau poeth, blinedig a pheryglus. Llosgwyd y calchfaen mewn odynau ar 1000°C a doi nwyon gwenwynig ohonynt felly roedd y llosgwyr yn aml yn mynd yn anymwybodol ac yn llewygu. Roedd yn rhaid plymio’r powdwr calch yma mewn dŵr er mwyn ei niwtraleiddio, a gwnai hyn iddo dasgu’n wyllt gan losgi gweithwyr yn ddrwg.

Un dywediad yn ymwneud â llosgwyr calch oedd ‘Rydw i’n sych fel clocsiau llosgwr calch’, gan gyfeirio at y clocsiau fyddai’n hollti oherwydd y gwres llethol ym mhwll yr odyn.

Adeiladwyd y bont droed ganol y 1900oedd.

Ar draws y caeau mae golygfa hardd o Ddyfrbont Pontcysyllte yn croesi Dyffryn Dyfrdwy a gallwch werthfawrogi yma pam y caiff ei galw’n ‘afon yn yr awyr’.

Roedd Graesser yn dod o’r Almaen ac ni chai fod yn berchen ar eiddo nes iddo ddod yn ddinesydd Prydeinig yn y 1870au. Fe brynodd Neuadd Argoed a’r tir o’i hamgylch ym 1880 am bris o £3,750. Erbyn 1880 roedd ei waith yn cynhyrchu col-tar ac asid carbolic neu ffenol, a daeth yn un o brif gynhyrchwyr ffenol y byd.

Daeth Graesser i’r adwy ac achub Wrexham Lager, a sefydlwyd gan ddau entrepreneur Almaenig, pan oedd y bragdy’n mynd i’r wal ar ddechrau’r 1890au, ddim ond ychydig flynyddoedd ar ôl ei sefydlu. Fe newidiodd y busnes yn llwyr a’i droi yn un llewyrchus iawn drwy allforio’r lager i bob cwr o’r byd, ac i Awstralia hyd yn oed.

Cafodd Neuadd Argoed ei ailwampio’n helaeth ar ddiwedd y 1800oedd er mwyn creu cartref cyfforddus i deulu mawr Graesser a’i weision a’i forynion gydag 11 yn byw yno ym 1891. Er gwaetha’i fywyd busnes prysur, gwnâi amser i ymuno â Richard Roberts i bysgota eogiaid mewn cwrwgl ar yr afon Dyfrdwy.

Ar 15fed Gorffennaf 1911, cerddodd Robert Graesser o Neuadd Argoed i’w waith cemegol ac yno fe ddisgynnodd yn farw wrth ei ddesg. Roedd gan bobl gymaint o barch at y gŵr 66 oed nes y daeth torf i sefyll ar hyd y ffordd wrth i’w angladd deithio ar hyd y briffordd at Eglwys Dewi Sant.

Daeth Norman Graesser yn ben ar gartref y teulu a’r busnes, gan ddatblygu partneriaeth gyda chwmni cemegol o’r UDA, Monsanto ym 1919. Naw mlynedd yn ddiweddarach roedd Monsanto yn berchen ar y cwmni cyfan. Ar ôl i’r teulu werthu’r Neuadd ganol y 1900oedd, daeth yn gartref henoed ac wedyn fe’i trowyd yn rhandai.

Yn anffodus cai rhai landlordiaid eu temtio i yfed gormod. Cyfaddefodd Edward Jones oedd yn landlord yma ym 1874, ei fod yn feddw ac yn methu gwneud ei waith. Roedd gan Jonah Griffiths, landlord arall, hefyd broblem yfed a olygodd fod rhaid trosglwyddo trwydded y dafarn i’w wraig, Ann. Ym 1906, ac yntau dan ddylanwad effeithiau alcoholiaeth, fe dorrodd ei wddf ei hun gyda rasel. Ddwy flynedd yn ddiweddarach, ar ôl ymosod ar ei wraig, cytunodd i dderbyn triniaeth mewn cartref i rai oedd alcoholig.

Yr adeg honno, roedd Deddf Cau ar y Sul yn gwahardd yfed alcohol ar ddydd Sul yng Nghymru, ac eithrio i bobl ar deithiau hir. Cafodd dau ddyn, Arthur Thomas a William Thomas, ddirwy am yfed yn y dafarn ar ddydd Sul 31 Gorffennaf 1910 pan ddarganfuwyd mai dim ond milltir oedden nhw wedi teithio i gael diod!

O Dafarn y Ddyfrbont fe welwch Fasn Froncysyllte yn glir a’r gamlas yn ymlwybro tuag at Ddyfrbont Pontcysyllte, gyda Chefn Mawr gyferbyn.

Tyfodd y côr yn gyflym gyda chwedeg o aelodau yn cynnwys glowyr, chwarelwyr a gweithwyr cemegol. Ymddangosodd y côr am y tro cyntaf mewn Gwasanaeth Sul y Cofio ger y gofeb yn y pentref ym 1947 a rhoddwyd cyngerdd i gynulleidfa fawr yng Nghapel Seion ym mis Rhagfyr. Dechreuodd y cystadlu gyda chorau eraill yn yr Eisteddfod Ryngwladol ym 1948 ac erbyn 1954 roedd y côr yn darlledu ar y radio o Gapel Carmel. O 1965 dechreuodd y côr deithio dramor gydag ymweliad cyntaf â’r Almaen. Ers hynny mae’r côr wedi canu mewn cyngherddau a chystadlaethau dros y byd i gyd.

Cyrhaeddodd yr albwm ‘Voices of the Valley’ a ryddhawyd yn 2006 i Rif 1 y Siartiau Clasurol ac mae eu llwyddiant wedi parhau ers hynny.