Llangollen

Mae’r eglwys bresennol yn dyddio o’r 1200au ac roedd eglwys bren yno cyn hynny. Ychwanegwyd tŵr pren ym 1500 a’i newid yn ddiweddarach am dŵr carreg.

Y tu mewn i’r eglwys mae nenfwd derw arbennig wedi ei gerfio sy’n dyddio o 1530 a dyma un o drysorau canoloesol mwyaf Sir Ddinbych. Mae cist hynafol yno a thri twll clo ynddi fel bod rhaid i dri warden yr eglwys fod yno i’w hagor!

Newidiwyd yr eglwys o un corff dwbl i ffurf fwy arferol gyda thair cangell yng nghanol y 1860au.

Y tu mewn i’r eglwys mae plac a roddwyd gan Dr Mary Gordon a ysgrifennodd lyfr am ‘Ladies of Llangollen’ yng nghanol y 1930au. Yn rhyfedd iawn, nid yw’r ffigurau wedi eu llunio ar sail y merched, ond ar Mary Gordon a’i cherflunwraig Violet Labouchere. Yn union y tu allan i’r eglwys mae cofeb drionglog i’r Merched a’u morwyn Mary Carryl.

O 1752, Thomas Edwards oedd yn cadw’r Hand. Daeth yn ffrindiau gyda Lady Eleanor Butler a Miss Sarah Ponsonby, ‘Merched Llangollen’, a hynny’n sicr oherwydd fod nifer o’u hymwelwyr enwog yn aros yn yr Hand. Yn y 1780au bu’n erfyn arnyn nhw i ddefnyddio ei sedd o yn yr eglwys!

Joe Phillips oedd perchennog Gwesty’r Hand ym 1830 pan arhosodd y Dywysoges Victoria yn Llangollen gyda’i mam, ac mae’n debyg fod ei ferch ifanc wedi rhoi dol mewn gwisg Gymreig i’r dywysoges.

Daeth ymwelwyr enwog i westy’r Hand, gan gynnwys Charles Darwin arhosodd yma ym 1831 ar gychwyn taith ddaearegol o Ogledd Cymru, a’r bardd Robert Browning a arhosodd am ddeng wythnos ym 1886 gan ymweld â’i ffrindiau Syr Theodore a Lady Helena Martin yn Llandysilio.

Erbyn y 1920au roedd gan y gwesty 60 o ystafelloedd gwely, lolfa, ystafell biliards, ystafell smygu ac ystafell ysgrifennu yn ogystal â garej dan do i hyd at 30 o geir.

Heddiw mae Gwesty’r Hand yn dal i groesawu gwesteion, ond mae rhai o’r ystafelloedd cyhoeddus wedi newid eu swyddogaeth i weddu i’r cyfnod hwn a gall ymwelwyr ymlacio a gwylio’r afon o erddi’r gwesty.

Enw’r ardal gyferbyn â Gwesty’r Royal oedd ‘Sgwâr Ham ac Ŵy’ yn y 1800oedd gan fod trigolion y bythynnod yn arfer coginio prydau bwyd hawdd a chyflym, ham ac ŵy fel arfer, i deithwyr ar ffordd Llundain i Gaergybi, ac i deithwyr y rheilffordd hefyd.

Yn ddiweddarach, cai ei adnabod fel Sgwâr y Castell ac roedd busnesau lu yno fel siop ddillad, siop gwneud hetiau a siop cyflenwadau fferm.

Mae Capel y Bedyddwyr Cymraeg gerllaw wedi ei adeiladu yn yr un cyfnod. Fe’i bwriadwyd i ddal cynulleidfa o 400 ond erbyn 1982 nid oedd angen y capel mwyach. Cafodd yr adeilad ei adfer ac yn 2003 fe’i agorwyd gan yr arlunydd Cymreig enwog Kyffin Williams. Mae’r Capel, fel y’i gelwir, bellach yn gartref i’r Ganolfan Groeso, man arddangos a llyfrgell ar y llawr uchaf.

Fe aethon nhw i fyw i fwthyn a’i ailenwi’n Blas Newydd. Buon nhw’n treulio eu hamser yn ysgrifennu, darllen, tynnu lluniau a phwytho, yn ogystal â thrawsffurfio’r tŷ a’r gerddi. Fe ychwanegwyd portsh ato ym 1814 a chynhaliwyd parti ‘cynhesu’r portsh’ i ffrindiau dethol!

Roedd gwartheg yn pori’r ddôl o flaen y tŷ. Yn yr ardd isaf yn y coed ger yr afon Cyflymen, ychwanegwyd pontydd gwledig, meinciau ac ogof, a dywedwyd fod y rhain wedi dod o Lyn y Groes, ynghyd â’r ffynnon.

Roedd Gogledd Cymru yn dod yn boblogaidd gydag ymwelwyd ar y pryd a daeth y Merched, yn ogystal â’u tŷ a’u gerddi yn dipyn o atyniad. Roedd gan y Merched steil arbennig yn eu cotiau hir gyda chadachau gwyn addurnedig am eu gyddfau a hetiau uchel. Daeth nifer o enwogion am dro i’w gweld, gan gynnwys Dug Wellington, Yr Arglwydd Byron, Syr Walter Scott a William Wordsworth. Ar ôl ei ymweliad, anfonodd Wordsworth gerdd at y merched a gyfansoddwyd ganddo yn y gerddi, ond nid oedd y Merched yn hapus gyda’r cyfeiriad at eu tŷ fel ‘bwthyn to isel’ a chredent y gallent ysgrifennu gwell barddoniaeth eu hunain! Roedd Anne Lister sy’n enwog am Gentleman Jack hefyd yn ymwelydd.

Ar ôl marwolaeth Lady Eleanor Butler ym 1829 a Miss Sarah Ponsonby ddwy flynedd wedyn, gwerthwyd y tŷ a’i gynnwys mewn arwerthiant a barhaodd am saith niwrnod.

Gall ymwelwyr fwynhau’r tŷ a’r gerddi hardd heddiw.

Adeiladwyd estyniad i Abermaw gan Reilffordd y Cambrian, a daeth yn rhan o Reilffordd y Great Western ym 1923.

Mae’r orsaf yn dal i ddefnyddio lliwiau nodweddiadol y cwmni sef lliw siocled a hufen. Gwnaed mwy o waith addasu ac ymestyn yr orsaf ym 1898 pan gafodd y trac ei ddyblu mewn lled a darparwyd cyfleusterau newydd gan gynnwys platfform hirach, mannau aros cysgodol, a blwch signalau a phont droed newydd.

Caewyd y llinell oherwydd difrod gan lifogydd rhwng Llangollen a’r Bala ym 1964. Y flwyddyn ganlynol fe gaeodd yn barhaol yn dilyn Adroddiad Beeching ynglŷn â sut i wneud rheilffyrdd yn hyfyw a daeth y trên olaf gan y Rheilffyrdd Prydeinig i’r orsaf yn llawn stêm ym 1968.

Diolch byth fod rhai o gefnogwyr y rheilffordd wedi ennyn diddordeb ac erbyn mis Medi 1975, gosodwyd 60 troedfedd o drac mewn diwrnod agored a dyma gychwyn Rheilffordd Llangollen. Wrth i nifer y gwirfoddolwyr dyfu, felly hefyd y llinell, a chafodd ei hymestyn i Garrog ym 1996 ac unwaith eto i Ddwyrain Corwen ar ymyl y dref yn 2015, gan greu cyfanswm o 10 milltir.

Mae Tomos y Tanc, y Flying Scotsman a’r Mallard yn ymddangos yno’n rheolaidd, ac mae miloedd o deithwyr yn mwynhau teithio ar y rheilffordd treftadaeth a miloedd eraill yn hoff o wylio ar hyd y llinell.