Llandysilio-yn-Iâl

Mae’r fynwent dawel yn llawn cerrig beddi hynod, a rhesi o fylbiau a blodau gwyllt o’u cwmpas. Ym mis Chwefror bydd carped o lili wen fach ar hyd y fynwent a daw’r cennin pedr a’r briallu ar eu holau.

Mae carreg fedd Exuperius Pickering, gŵr busnes lleol a mab y dyn gododd y Bont Gadwyni wreiddiol, i’w gweld o dan yr hen goed ywen ger porth y fynwent. Ar y garreg, mae’r geiriau canlynol wedi eu naddu ‘In remeberance of Exuperious Pickering of Dee Cottage, Ruabon, who died March 27th 1835’. Yn amlwg, roedd y naddwr cerrig beddi wedi cael trafferth i sillafu enw anghyffredin y gŵr busnes yn gywir! Roedd Pickering hefyd wedi ysgrifennu geiriau ychwanegol ar gyfer y garreg fedd, yn dweud ei fod yn ddyn mor dda!

Claddwyd yr Almaenwr Charles Beyer yma ym 1876 ar ôl iddo dreulio ei flynyddoedd olaf yn Llantysilio Hall gerllaw. Ym 1847 roedd yn aelod cychwynnol o Sefydliad y Peirianwyr Mecanyddol. Ond mae fwyaf adnabyddus am gyd-sefydlu ffatri trên stêm gyda Richard Peacock ym Manceinion ym 1853. Daeth Beyer-Peacock yn un o’r cwmnïau adeiladu trenau mwyaf adnabyddus, ac roedden nhw’n allforio peiriannau oedd yn cael eu defnyddio’n helaeth yn Ne Affrica, Dwyrain Affrica ac Awstralia.

Y tu mewn i’r eglwys, mae to derw hardd a darllenfa eryr derw prin sy’n dyddio yn ôl i’r canol oesoedd. Mae dau lun mewn ffenestr liw yn dangos tystiolaeth o osod gwydr lliw o’r cyfnod hwn. Un o’r ffigurau yw Sant James o Compostella, sef nawddsant y pererinion. Mae ffenestr hardd o’r cyfnod Cyn-raffaeliaid, sy’n gofeb i’r awdur Syr Theodore Martin oedd yn y byw yn agos ym Mryntysilio. Dangosir ei wraig, Lady Helena Martin yn dal llyfr yn osgeiddig ar gerflun o farmor gwyn, gan ei bod wedi modelu ar ei gyfer flynyddoedd cyn iddi farw.

Roedd chwe philer derw yn dal y bont wreiddiol a godwyd ym 1817, gyda deuddeg o gadwyni haearn bwrw yn ei chryfhau wedyn. Mae’n bosibl fod y cynllun wedi dylanwadu ar y prosiectau oedd ar y gweill gan Telford, yn enwedig pontydd crog Conwy a Menai a gwblhawyd ganddo naw mlynedd yn ddiweddarach. Cofnodwyd manylion y bont wreiddiol gan Joseph Dutens ym 1819.

Dirywiodd y camlesi a ffynnodd y rheilffyrdd yn y 1860au ac aeth y bont gyntaf yn adfail. Ond, ym 1876, penderfynodd Henry Robertson y peiriannydd rheilffordd a pherchennog cyfoethog Gwaith Haearn Brymbo, adeiladu pont arall ond pont droed y tro hwn. Cadwodd Robertson y cadwyni gwreiddiol ond newidiodd y pileri derw am rai haearn.

Parodd yr ail bont hon hyd 1928 nes y cafodd ei sgubo i ffwrdd gan lifogydd ofnadwy. Flwyddyn yn ddiweddarach, adeiladodd mab Henry hi unwaith eto fel pont droed grog, gan ail-ddefnyddio’r cadwyni gwreiddiol. Roedd chwe chadwyn yn hongian i ddal y dec oddi fry, gyda dwy arall o dan y dec. Er mwyn dangos cryfder y bont newydd, safodd 45 o’r gweithiwr arni yn ystod yr agoriad swyddogol! Roedd y bont newydd yn llawer gwell o ran cryfder ac nad oedd y llifogydd yn effeithio cymaint arni. Fe barhaodd am bron i 50 mlynedd ond penderfynwyd ym 1984 nad oedd yn ddiogel.

Ar ôl ei hesgeuluso am dros 20 mlynedd, prynodd Cyngor Tref Llangollen a Chyngor Cymuned Llandysilio-yn-Iâl y bont hanesyddol am £1 a gweithio er mwyn codi arian i’w hadfer. Ail agorodd y bont yn 2015 gyda nifer o’r dolenni gwreiddiol yn dal i gael eu defnyddio. Golyga hyn mai dyma’r dolenni cadwyn hynaf yn y byd i fod yn cael eu defnyddio mewn pont grog, ac felly mae’r bont yn un o bwysigrwydd byd-eang.

Agorodd yr orsaf ym 1865 a dyma’r arosfan gyntaf i’r gorllewin o Langollen ar y llinell a adeiladwyd gan Thomas Brassey o dan gyfarwyddyd y peiriannydd rheilffordd Henry Robertson.

Ceir mynediad i’r orsaf dros y bont a thrwy dwnnel y Bont Gadwyni a adeiladwyd ganol y 1800oedd er mwyn creu mynediad o’r afon i fyny at yr orsaf. Roedd rhan weithredol adeilad yr orsaf ar y llawr isaf gyda thŷ meistr yr orsaf yn bennaf yn y rhan ddu a gwyn trawiadol ar y llawr uchaf.

Mae’r briciau gwyn gwydrog yn y twnnel yn cynnwys negeseuon difyr. Mae rhai wedi eu hysgrifennu gan filwyr yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf a phrin y gellir eu darllen gan fod y milwyr wedi cael pensiliau annileadwy. Mae un neges gan yr Is-gorporal R Roberts ar 25 Rhagfyr 1914 yn awgrymu ei fod wedi cael dyrchafiad ac wedi dod adref am wyliau Nadolig. Mae neges deimladwy arall gan Alfred James Candy a laddwyd yn y brwydro yn Fflandrys yn dweud ‘Rydw i wir eisiau’r babi hwn’.

Adeiladwyd traphont pum bwa Pont y Brenin dros y Bont Gadwyni rhwng 1902 a 1906 i gludo ffordd dros yr afon a’r gamlas. Fe’i henwyd i gofnodi corni’r Brenin Edward VII. Mae’r cynllun yn un eithaf cymhleth gan ei bod yn croesi’r afon a’r gamlas, ac hefyd yn gwau drwy un o fwáu traphont y rheilffordd.

Mae gan y dyfrbont un bwa mawr dros yr afon, ac un arall ar gyfer y cwrs dŵr i gludo’r dŵr o Felin Pentre, yr hen felin flawd ar gyfer Abaty Glyn y Groes. Fe’i hadeiladwyd gyda deunyddiau traddodiadol i greu’r gwaith carreg a’r clai i greu leining i ddal dŵr y gamlas.